انسان در جستجوی معنا معنی درمانی چیست؟

معرفی کتاب انسان در جستجوی معنا

دکتر ویکتور فرانکل روان پزشک و نویسنده، گاهی از بیماران خود که از اضطراب ها و دردهای کوچک و بزرگ رنج می بردند و شکوه می کردند، می پرسید: «چرا خودکشی نمی کنید؟» او اغلب می توانست از پاسخ بیماران خط اصلی روان درمانی خویش را بیابد. در زندگی هر کسی چیزی وجود دارد. در زندگی یک نفر عشق وجود دارد که او را به فرزندانش پیوند می دهد؛ در زندگی دیگری استعدادی که بتواند آن را به کار گیرد. در زندگی سومی شاید تنها خاطرات کشداری که ارزش حفظ کردن دارد. یافتن این رشته های ظریف در یک زندگی فرو پاشیده به شکل انگاره ای استوار از معنا و مسئولیت، هدف و موضوع مبارزه طلبی لوگوتراپی است که تعبیر دکتر فرانکل از تحليل اگزیستانسیالیستی نوین (هستی درمانی) است.

در کتاب انسان در جستجوی معنا ، دکتر ویکتور فرانکل تجربه ای را توضیح می دهد که به کشف لوگوتراپی منجر شد. وی مدت زیادی در اردوگاه کار اجباری اسیر بود، که تنها وجود برهنه اش برای او باقی ماند و بس. پدر، مادر، برادر و همسرش یا در اردوگاه ها جان سپردند یا به کوره های آدم سوزی سپرده شدند. خواهرش تنها بازمانده ی این خانواده بود که از اردوگاه های کار اجباری جان سالم به در برد. او چگونه زندگی را قابل زیستن می دانست درحالیکه همه ی اموالش را از دست داده بود، همه ی ارزش هایش نادیده گرفته شده بود، از گرسنگی و سرما و بی رحمی رنج می برد و هر لحظه در انتظار مرگ بود؟ او به راستی چگونه زنده ماند؟ پیام چنین روانکاوی که شخصا با چنان شرایط خوفناکی مواجه بوده است، شنیدن دارد. اگر کسی بتواند به شرایط انسانی ما عاقلانه و از سر دلسوزی بنگرد، این شخص بی تردید دکتر فرانکل است. واژه هایی که از قلب دکتر ویکتور فرانکل برمی خیزد، بر دل می نشیند چون بر تجربه های بسیار ژرف استوار است. صادقانه تر و ژرف تر از آن است که انسان کوچک ترین رنگی از فریب در آن ببیند. پیام های او والا و ارزنده است. و کارهایش به دلیل موقعیت کنونی او در دانشکده ی پزشکی دانشگاه وین، و به علت آوازه ی درمانگاه های لوگوتراپی، که امروزه در بسیاری از سرزمین ها با الگوبرداری از پلی کیلنیک معروف عصب شناسی او در وین آغاز به کار می کند، شهرت جهانی دارد.

انسان نمی تواند نظریه و شیوه ی کار دکتر فرانکل را با کار زیگموند فروید مقایسه نکند، زیرا هر دو پزشک ابتدا به طبیعت و درمان روان نژندی ها، توجه داشتند. فروید ریشه ی این اختلال های، پریشان کننده را در «اضطرابی» می یابد که بر اثر انگیزه های «تعارضی» و «ناآگاهانه»، به وجود آمده است. اما فرانكل «نوروزها»، را بر چند نوع تقسیم می کند و برخی از آنها را روان نژندی نئوژنتیک، و در نتیجه ی ناتوانی بیمار در پیدا کردن معنا و مسئولیتی در زندگی خویش می داند. فروید بر ناکامی در زندگی جنسی تأکید دارد، اما فرانکل بر ناکامی در معناطلبی. امروزه در اروپا روان شناسان و روان پزشکان آشکارا از فروید روی برگردانده و به هستی درمانی، رو آورده اند که مکتب لوگوتراپی، یکی از آنهاست. یکی از ویژگی های دیدگاه های فرانکل این است که هرگز فروید را رد نمی کند، بلکه روش خود را بر آنچه او انجام داده است بنا می نهد. او حتی با سایر شکل های هستی درمانی نیز سر ستیز ندارد، بلکه به آنها خوشامد می گوید و از درِ خویشی در می آید.

داستان کتاب انسان در جستجوی معنا گرچه کوتاه است، بسیار هنرمندانه و گیراست. من دو بار در یک نشست آن را از ابتدا تا انتها خوانده ام. افسون آن چنان مرا گرفت که یارای رها کردنش را نداشتم. دکتر فرانکل در جایی از داستان، فلسفه ی «لوگوتراپی» خود را به خواننده می شناساند و آن را چنان ملایم به داستان پیوند می دهد که خواننده تنها پس از به پایان رساندن کتاب انسان در جستجوی معنا به ژرفای نوشته ی او پی می برد و می بیند که دیگر این بخش از کتاب دنباله ی داستان وحشتناک اردوگاه های کار اجباری نیست.

خواننده از همین زندگینامه ی دردناک بسیار چیزها می آموزد و فرا می گیرد که وقتی انسان به ناگهان احساس کند که چیزی برای از دست دادن به جز بدن برهنه ی مسخره اش ندارد، چه می کند. با توصیفی که فرانکل از آمیخته ی «هیجان» و بی احساسی به ما می دهد، روح انسان تسخیر می شود، و نخستین چیزی که به نجات انسان می آید کنجکاوی سرد جدا مانده ای است که او را متوجه سرنوشت خود می کند. پس از آن، به کار بستن شگردهایی برای حفظ باقی مانده ی زندگی، با اینکه شانس زنده ماندن بسیار ناچیز است. گرسنگی، تحقیر، ترس و خشم عمیق ناشی از بی عدالتی را هاله هایی از افراد محبوب و مورد علاقه، مذهب، شوخ طبعی و حتی زیبایی های آرامش بخش طبیعت مانند یک درخت یا غروب آفتاب قابل تحمل می کند.

گمان مبرید که این لحظات آرامش بخش میل به ادامه ی زندگی را در زندانی بر می انگیزد. آنها در صورتی مفید خواهند بود که بتوانند زندانی را یاری دهند تا معنایی برای رنج بیهوده ی خود بیابد. و در اینجاست که ما با هسته ی مرکزی اگزیستانسیالیسم مواجه می شویم که اگر زندگی رنج بردن است پس برای زنده ماندن باید ناگزیر معنایی در رنج بردن یافت. اگر اصلا زندگی خود هدفی داشته باشد، رنج و مرگ نیز معنا خواهد یافت. اما هیچ کس نمی تواند این معنا را برای دیگری بیابد. هر کس باید معنای زندگی اش را خود جستجو کند و مسئولیت آن را نیز پذیرا باشد. اگر موفق شود، با وجود همه ی تحقیرها به زندگی ادامه می دهد. فرانکل که به نیچه علاقه مند است به این گفته اش نیز ایمان دارد که به کسی که چرایی زندگی را یافته، با هر چگونه ای نیز خواهد ساخت.

در اردوگاه اجباری هر حادثه ای موجب می شود که زندانی کنترل خود را از دست بدهد. تمام هدف های عادی زندگی از او گرفته می شود. تنها چیزی که برایش باقی می ماند واپسین آزادی های بشری است. آزادی در انتخاب شیوه ی اندیشیدن و برخورد با یک سری حادثه. این آزادی نهایی که هم توسط رواقیون شناخته شده است و هم هستی گرایان نوین، در داستان فرانكل از اهمیت خاصی برخوردار است. زندانیان انسان هایی معمولی بودند، اما دست کم شماری از آنان ثابت کردند که ارزش رنج هایشان را دارند و با این کار شایستگی بشر را در برخاستن علیه سرنوشت خود به ثبوت رساندند.

کتاب انسان در جستجوی معنا به دنبال آن نیست که تنها شرح اتفاقات و رخدادها را ارائه دهد، بلکه می خواهد سرگذشت شخصی را به تصویر کشد که میلیون ها نفر دیگر نیز آن را لمس کرده و بدان گرفتار آمده اند.

در حقیقت این کتاب شرح وقایع درون یک اردوگاه کار اجباری است که از زبان یکی از بازماندگان آن روایت می شود. این داستان به شرح حوادث هولناک، که در مورد آنها بسیار سخن گفته شده ولی کمتر به باور مردم رسیده، کاری ندارد، بلکه به درد و رنجهای کوچک اشاره دارد و آنها را برملا و آشکار می سازد. به عبارت دیگر:

این کتاب تلاشی برای نشان دادن این پرسش است که: زندگی روزانه در اردوگاه اسیران کار اجباری در ذهن و اندیشه ی یک انسان معمولی چه بازتاب و اثری می گذارد؟
بیشتر رخدادهایی که در این کتاب به تصویر کشیده شده اند، در اردوگاه های بزرگ و مشهور صورت نگرفته، بلکه در اردوگاههای کوچکی اتفاق افتاده که بیشتر آدم سوزی ها نیز در آنها به وقوع پیوسته است.

کتاب انسان در جستجوی معنا داستان رنجها و مرگ قهرمانان بزرگ و زندانیان شناخته شده و یا «کاپو ۴ ها»، یعنی آن زندانیانی که به عنوان افراد مورد اعتماد به کار گرفته می شدند و در نتیجه از مزایای ویژه ای برخوردار بودند، نیست. بلکه سخن از ایثار و فداکاری های افراد مصلوب و مرگ جان سوز توده های گمنام و زندانیانی است که هیچ گزارشی از حال و روز آنان در دست نیست. این افراد گمنام همان زندانیان معمولی ای بودند که هیچ گونه نشان مخصوصی بر لباس خود نداشتند و به شدت مورد هجوم کاپوها قرار می گرفتند. این اسیران درد کشیدهی گمنام یا چیزی برای خوردن نداشتند و یا اگر اندک توشه ای داشتند با آن فقط مزه ی غذا را می چشیدند، در صورتی که کاپوها (سرکردگان) هیچگاه گرسنگی نمی کشیدند و وضع زندگی اغلب آنان در اردوگاههای کار اجباری بسیار بهتر از بیرون از اردوگاهها بود. رفتار بسیاری از این سردسته ها با زندانیان بسیار شدیدتر و بدتر از رفتار نگهبانان عادی بود و حتی ظالمانه تر از افسران اساس زندانیان را می زدند. این سردسته ها را از میان زندانیانی بر می گزیدند که شخصیتشان نشان دهنده ی خباثت و طینت مورد نظر اس. اس ها بود و چنانچه در عمل خلاف خواسته و انتظار اس.اسها تشخیص داده می شدند، فورا عزل می گشتند.