شیخ علی بن سهل اصفهانی کیست؟
ابوالحسن علی بن سهل بن ازهر اصفهانی یکی از مشایخ بزرگ و عرفای قدیم اصفهان است. وی با جُنید که یکی از بزرگان عرفا است مکاتبه و مراسله داشته و همچنین با محمد بن یوسف بن معدان معروف به بناء از معاریف صوفیه متوفی به سال ۲۸۶ مصاحبت می‌نموده و شاگرد او بوده است.
شیخ بهائی در کتاب کشکول، او را مورد ستایش قرار داده و شمه‌ای از انفاق و احسان و حالات معنوی او را برشمرده است.
ترجمه و شرح حال علی بن سهل در بسیاری از کتب صوفیه و غیره مانند صفة الصفوه، رساله قشیریه، تاریخ اصفهان و طرائق الحقایق آمده است. در کتاب طبقات الصوفیه ی سُلمی کلماتی عارفانه از او نقل شده که حکایت از معرفت وسیع و زهد او می‌نماید.
وفات و مقبره علی بن سهل اصفهانی
وفات علی بن سهل به سال ۲۸۰ هجری قمری اتفاق افتاده و در محله طوقچی اصفهان دفن شده و مقبره‌اش هم اکنون خانقاهی است متعلق به دراویش خاکسار اصفهان و قرن‌ها از زیارتگاه‌های بنام اصفهان بوده و هست.
غافلان در حکم خدای زندگانی می‌کنند و ذاکران در رحمت خدای و عارفان در قرب خدای (شیخ علی بن سهل اصفهانی).
ابن بطوطه و خانقاه علی بن سهل در اصفهان
ابن بطوطه از اهالی طنجه و سیاح معروف قرن هشتم که در سال ۷۲۷ هجری به ایران مسافرت کرده و از طریق شوشتر و ایذه و اشترکان و فیروزان به شهر اصفهان وارد شده چهارده روز در خانقاه علی بن سهل منزل کرده است. وی در این باره چنین می‌نویسد:
در این شهر در زاویه منسوب به شیخ علی بن سهل که شاگرد جنید بوده است منزل کردم. این زاویه مورد احترام و زیارتگاه مردم اصفهان است و در آن به مسافرین غذا داده می‌شود و گرمابه‌ای عالی مفروش به رخام دارد که دیوارهایش از کاشی است. این حمام وقف است و از مراجعه کنندگان پولی مطالبه نمی‌شود. شیخ این زاویه، عابد پرهیزکار، قطب الدین حسین پسر شیخ ولی الله شمس الدین محمد بن محمود بن علی معروف به رجاء بود. چهارده روز در زاویه پیش این شیخ قطب الدین بودم و از مراتب خدا پرستی و درویش نوازی او و تواضعی که در برابر فقرا داشت چیزها دیدم که مایه اعجابم بود. شیخ در پذیرایی و اکرام من مبالغت فرمود و جامه‌ای نیک به من بخشید و همان ساعت که به زاویه رسیدم غذایی با سه عدد خربوزه‌ی اصفهان که تا آن روز نخورده بودم برایم فرستاد. روزی شیخ قطب الدین در زاویه‌ای که منزل کرده بودم به دیدن من آمد. منزل من مشرف به باغی بود که تعلق به شیخ داشت، آن روز لباس‌های شیخ را شسته و در باغ پهن کرده بودند تا بخشکد. از جمله لباس‌ها جبه‌ی سفید گشادی بود که در آن نواحی «هَرزِمیخی» نامیده می‌شود و من چون آن را دیدم با خود اندیشیدم که مستحق چنین جبه‌ای هستم. شیخ که به منزل من آمد در باغ نگریست و یکی از خدامش را گفت برو و آن جامه هرزمیخی را پیش من آر. جامه را آوردند و شیخ آن را بر من پوشانید من به پایش افتادم و بر آن بوسه‌ها زدم. (سفرنامه‌ی ابن بطوطه، چاپ تهران، صفحه‌ی 191)
دراویش خاکسار اصفهانی
دراویش خاکسار اصفهان یکی از سلسله‌های عرفانی هستند که به‌ویژه به خانقاه علی بن سهل اصفهانی وابسته‌اند. این خانقاه طی قرون مختلف، محل اجتماع و تربیت دراویش خاکسار اصفهان بوده و همچنان مورد احترام و زیارت مردم است. این دراویش با بهره‌گیری از تعالیم و سنت‌های علی بن سهل، سعی در حفظ و ترویج اصول عرفانی و اخلاقی ایشان دارند.
خصوصیات اخلاقی و عرفانی علی بن سهل اصفهانی
علی بن سهل از قدمای مشایخ اصفهان بوده و در ارشاد و دستگیری مردم و تهذیب اخلاق آنها کوشش بسیار می‌کرده است. در کتب تراجم احوال برای صفات عالیه و کرامات او داستان‌ها نقل کرده‌اند. مخصوصا راجع به سخاوت او صاحب کتاب طرائق الحقایق چنین نقل می‌کند:
وقتی عمرو بن عثمان مکی را سی هزار درم وام برآمد به اصفهان خدمت شیخ در آمد و طلب یاری نمود، بدون آنکه او را آگاه نماید دراهم را به مکه فرستاد و او را بنواخت و گسیل کرد. او می‌رفت و از وام خواهان در اندیشه. چون به مکه رسید وام را باز داده یافت و بر آسود و فتوت شیخ را به اعلى مراتب معلوم نمود. خانقاه علی بن سهل تا اوایل قرن یازدهم هجری آباد بوده و اکابر و مشایخ صوفیه از بلاد دور بدانجا می‌آمده‌اند.
سخن پایانی
«شیخ علی بن سهل اصفهانی» با زهد و معرفت عمیق خود، نقشی بی‌بدیل در تاریخ عرفان اسلامی ایفا کرده است. او نه تنها با کرامات و سخاوت خویش، بلکه با تربیت شاگردان برجسته و ایجاد خانقاهی که تا به امروز به عنوان یکی از مهمترین زیارتگاه‌های اصفهان شناخته می‌شود، میراثی گران‌بها از خود بر جای گذاشته است. مطالعه زندگی و آثار او، ما را به شناخت عمیق‌تری از عرفان و اخلاق اسلامی رهنمون می‌سازد.
