انسان خردمند تاریخ مختصر بشر

معرفی کتاب انسان خردمند یووال نوح هراری

کتاب انسان خردمند بعد از ترجمه به انگلیسی، در سال ۲۰۱۴، در مدت کوتاهی به بیش از سی زبان ترجمه شد و تا مدتها در لیست پرفروش ترین کتابها بود، بحث های بسیار و احساسات عمیقی را برانگیخت و شخصیت هایی چون اوباما و بیل گیتس خواندن آن را به دیگران توصیه کردند. اما علت این همه توجه و جنجال چیست؟

محققین بسیاری درباره تاریخ کهن بشر مطلب نوشته اند و هنوز هم تحقیقات در خصوص کشف حقایق زندگی بشر کهن ادامه دارد. اما دقيقا چه چیزی این اثر را از آثار مشابه متمایز می کند؟

شاید بتوان ادعا کرد که تمامی تلاش هایی که تا کنون برای توصیف تاریخ کهن بشر صورت گرفته، عمیقا ملهم از اعتقادات و باورهای محققین بوده است، و در این میان نهایت امانت داری نسبت به مقام و جایگاه محوری و والای بشر در هستی صورت گرفته است. تاریخ را انسان گرایان نوشته اند و انسان گرایان معتقدند که «انسان خردمند، ذاتی یگانه و مقدس دارد، که اساسا متفاوت از ذات دیگر موجودات و پدیده هاست. پس خیر اعلا همان خیر بشر است». خورشید بر زمین می تابد تا به انسان گرما بخشد، جانداران و طبیعت سبز از این رو خلق شده اند تا مورد استفاده انسان قرار گیرند. رسالت انسان خردمند خلق تاریخی است مبتنی بر استفاده از هر چیزی که در حیطه توجهش قرار می گیرد و از میان برداشتن هر مانعی که سد راهش می شود. از میان حداقل شش گونه شناخته شده انسانی دیگر، تنها گونه ما انسان خردمند، به جای مانده است و گونه های دیگر درطی قتل عام های خونین توسط این گونه فاتح به کلی نابود شدند.

مهمترین عامل محرکه تاریخ انسان خردمند انگیزه تسلط است و شاخص عینی تحول تاریخی همانا تحول تکنیک و ابزار مادی چیرگی است. استثمار نمودار عینی پیشرفت می شود: استثمار طبیعت، استثمار تمامی جانداران و همچنین استثمار انسان توسط انسان. تاریخ اجتماعی بشر همواره تاریخ امپراتوری ها و جنگ ها و فتوحات و شکست ها بوده است. تاریخ پیشرفت های مادی و سعادت و بهروزی انسان خردمند قویا با تاریخ انقراض نسل های گونه های دیگر انسانی، انقراض گسترده گونه های جانوران، دگرگونی نظم طبیعت و بر هم ریختگی تعادل اکوسیستم بوده است.

بشر در طی خلق تاریخ، نه تنها خود، بلکه طبیعت درونی خود و طبیعت دیگر جانداران و همچنین طبیعت بیرونی را دگرگون کرده است. اما هدف و معنای ایجاد این تغییرات چه بوده است و انسان خردمند به کجا می رود؟ کسی نمی داند.

حیوانات در طی میلیون ها و میلیاردها سال به زندگی و تکامل خود ادامه دادند تا زندگی کنند و به نیازها و غرائز خود پاسخ دهند. اما انسان خردمند با اعمال کنترل بر حیات آنها در صدد برآمد تا طبیعت آنها را دگرگون سازد تا آنها به جای پاسخگویی به نیازهای خودشان، جوابگوی نیازهای انسانها باشند. اهلی کردن حیوانات از طریق قوانین طراحی هوشمند، به معنای دستکاری در غرائز طبیعی حیوانات و تبدیل شان به چیزی دیگر بوده است.

۱۰۰ هزار سال پیش انسان خردمند به عنوان موجودی ناچیز در میان سایر جانداران در حیطه طبیعت خود می زیست و تأثیرش بر روی طبیعت پیرامون خود بیش از جانداران دیگر نبود. اما در درجه اول پاره ای از تحولات زیستی، مانند تغییرات بدنی برای تطابق با محیط زیست، مثل توانایی راه رفتن روی دو پا، و تغییرات تطبیقی دیگر، مثل کشف آتش، ساختن ابزارهای سنگی، توانایی در هماهنگی و همکاری گروهی، او را قادر ساخت تا با چنان سرعتی به رأس هرم جانداران صعود کند که اکوسیستم فرصت نیافت خود را با او تطبیق دهد. ضرورت تطبیق سریع با محیط زیست، احساس ترس، حس غلبه جویی بر محیط زیست و سایر موجودات، او را بسیار بی رحم و تهاجمی و خطرناک نمود.

تحول تاریخی انسان خردمند از سه مرحله اصلی عبور کرد که اولین آن انقلاب شناختی، در حدود ۷۰ هزار سال قبل آغاز شد. این مرحله نقشی حیاتی در چرخش صعودی انسان خردمند داشت. جهشی ژنتیک او را قادر به فکر کردن به اشکالی غیر مترقبه نمود و موجب شد تا بتواند ارتباطات فی ما بين را به زبانی کاملا متفاوت سازمان دهد، به طوری که نه تنها قادر به انتقال اطلاعات بشود، بلکه همچنین فضاهایی تخیلی بیافریند. این توانایی او را قادر ساخت تا به آفريدن اسطوره هایی بپردازد که به نوبه خود توانایی او را به همکاری انعطاف پذیر میان شمار کثیری از انسانها ارتقاء دهد. اینها زمینه ای بودند تا انسان خردمند به خلق هرمهای صوری و واقعی، نظم های خیالی و سلسله مراتبی، ایجاد نظام های فراگیر، خدایان خیالی و امپراتوری ها بپردازد و پول را به وجود آورد.

تاریخ، صحنه مجاهدات کور، و زندگی بشر فاقد هر گونه دوراندیشی بوده است. راهنمای مشی و حرکت انسان خردمند، تجربیات آنی و روزمره بوده است. گذار به دوران کشاورزی گواه روشنی است که یووال نوح هراری از آن بعنوان بزرگترین فریب تاریخ یاد می کند. زندگی کشاورزی، با دستیابی به شماری از گیاهان مثل گندم و برنج و سیب زمینی و کشت آنها، مترادف بود با یک سیستم غذایی فقیر. ازدیاد محصول بیشتر خوراک جمعیت جدیدی بود که به گونه ای انفجار آمیز افزایش می یافت. انسان خردمند از این پس ناچار بود تا نظم زندگی خود را با مقتضیات گندمی که می کاشت هماهنگ کند و تمام عمر خود را در کنار مزرعه خود، با خانواده پرجمعیتش سپری کند. کار شاق و یکنواخت کشاورزی با طبیعت و اندام انسان هماهنگی نداشت و او را در کام مجموعی از آسیب های بدنی کشانید. زندگی انسان، در مقایسه با زندگی پیشینیان خود، بیش از پیش سخت تر و یکنواخت تر شد.

زندگی کشاورزی در طی ۱۰ هزار سال بدون تغییر و تحولی جدی جریان یافت. اما انقلاب علمی، نقطه پایانی بر این سکون گذاشت. تسخیر مناطق بکر در آنسوی آب ها و ضرورت کسب آگاهی نوین برای دست اندازی های جدید، مقتضیات همکاری میان سرمایه و تحقیقات را فراهم آورد. فتوحات سرزمین های ناشناخته زمینه ساز امپراتوری های گسترده نوین شدند و منزلت علم در فراهم آوردن آگاهی برای گسترش باز هم بیشتر این امپراتوری ها و کسب ثروت های باز هم فزونتر، به بالاترین نقطه صعود کرد. ثروت های افسانه ای جدید پشتوانه تحقیقات علمی بی پایانی شد تا ولع سيرناشدنی دانش اندوزی را جوابگو باشد. از این پس علم و آگاهی و امپراتوری ابعادی از یک کل یکپارچه شدند که در قالب یک نظام نوین سرمایه داری ظهور یافتند.

دنیا به سرعت به دهکده کوچکی بدل شد و مقتضیات هر نقطه ای با مقتضیات سایر نقاط بر این جغرافیای یکپارچه پیوند خورد. در این برهه تنها می توان از یک نظام جهانی فراگیر سخن گفت، جهانی که در آن پاسخ های سیاسی و اقتصادی منطقه ای بی اعتبار شده اند.

اکنون انسان در کار طرح سؤالات ناممکن و پاسخ های ناممکن به آنهاست. همزمان با فروپاشی اکوسیستم انسان خردمند قصد صعود به مقام خدایی را دارد و نوید زندگی جاوید را می دهد.

علی رغم پایبندی نویسنده به تکامل و قوانین زیست شناسی، نتیجه ای که او در فصل آخر کتاب - فرجام انسان خردمند- می گیرد جالب توجه و برای معتقدان به این گونه نظرات تکان دهنده است. می گوید:

به وسیله قوانین انتخاب طبیعی محال است بتوان وجود آلبا۔ خرگوش سبز فلوئورسان - را توضیح داد. او محصول طراحی هوشمندانه است. پس از چهار میلیارد سال انتخاب طبیعی، آلبا در طلیعه یک عصر جهانی نوین قرار می گیرد که در آن زندگی تحت فرمان طراحی هوشمندانه خواهد بود. زیست شناسان سراسر دنیا در نبردی با جنبش طراحی هوشمندانه گرفتار شده اند، نبردی که آموزش نظریه تکاملی داروین در مدارس را زیر سؤال می برد و مدعی است که پیچیدگی زیستی ثابت می کند که باید خالقی وجود داشته باشد که پیشاپیش در تمام این جزئیات زیستی تعمق کرده باشد.